Czym jest zachowek?

Śmierć bliskiej osoby to trudne przeżycie dla rodziny. Po przeżyciu żałoby trzeba jednak zadbać o sprawy przyziemne i załatwić wszystkie formalności urzędowe związane ze zmarłym. Chodzi tu między innymi o przeprowadzenie sprawy spadkowej oraz wykonanie testamentu, jeżeli taki został sporządzony. Bez względu na jego treść, najbliższym spadkobiercom należy się zachowek. Czym jest ta instytucja i kogo dotyczy?

Zachowek a zasady dziedziczenia w polskim prawie spadkowym

Odejście bliskiego krewnego, członka rodziny jest związane z uruchomieniem działania prawa spadkowego, które reguluje zasady dysponowania majątkiem zmarłego. W polskim prawie są przewidziane dwie formy dziedziczenia:

• testamentowa, której podstawę stanowi dokument sporządzony przez zmarłego przed śmiercią w jednej z dozwolonych form,
• ustawowa, która obowiązuje wówczas, gdy zmarły nie zadysponował swoim majątkiem i nie wskazał osób uprawnionych do jego dziedziczenia.

O ile w drugim przypadku prawo zabezpiecza interesy najbliższych krewnych, o tyle w sytuacji sporządzenia testamentu nie zawsze najbliżsi otrzymują należną im część majątku. W celu ochrony ich interesów stworzono instytucję zachowku.

Zachowek ma na celu zabezpieczenie interesów majątkowych spadkobierców, nawet jeżeli zostali oni wykluczeni z dziedziczenia na podstawie woli zmarłego wyrażonej w testamencie – mówi właścicielka Kancelarii Adwokackiej Monika Markiewicz – Zachowek ma zapobiegać sytuacjom, gdy zmarły przepisał cały swój majątek jednemu bliskiemu, niespokrewnionej osobie lub w ogóle nie zostawił testamentu – dodaje. Instytucja ta daje prawo najbliższej rodzinie do ubiegania się o ustawową część spadku, mimo niekorzystnych zapisów w testamencie.

Komu należy się zachowek?

Prawo do zachowku jest efektem więzi, jaka powstała pomiędzy spadkodawcą a najbliższymi członkami jego rodziny. Oznacza to, że przyznanie należnego świadczenia jest zagwarantowane prawem i niezależne od woli zmarłego. Ponadto, jest ono należnie nie tylko w przypadku dziedziczenia testamentowego, ale również w określonych sytuacjach, jakie powstają przy dziedziczeniu ustawowym. Do takich zalicza się otrzymanie w spadku kwoty niższej niż wysokość należnego zachowku. W takiej sytuacji spadkobierca może wystąpić do sądu z wnioskiem o roszczenie pieniężne i w takiej formie może je otrzymać. Inne formy zadośćuczynienia (np. nieruchomości, precjoza, obrazy itp.) są dopuszczalne tylko w przypadku zgody innych spadkobierców.

Art. 991 Kodeksu cywilnego wskazuje, że zachowek przysługuje:

• zstępnym (kolejnym potomkom – dzieciom, wnukom, prawnukom, w odpowiedniej kolejności),
• małżonkowi,
• rodzicom spadkodawcy.

Prawo do zachowku mają w pierwszej kolejności małżonek pozostający ze spadkodawcą w ważnym prawnie związku i dzieci (jeśli nie zostały wydziedziczone lub uznane za niegodne dziedziczenia). W przypadku zstępnych do otrzymania świadczenia są uprawnione zarówno dzieci naturalne, jak i przysposobione. Ważna jest też kolejność żyjących zstępnych z następnych pokoleń. Jeśli dzieci spadkodawcy żyją, do zachowku nie mają prawa jego wnuki. W przypadku pozbawienia prawa do dziedziczenia dzieci zmarłego, przejmują je kolejni zstępni (wnuki, prawnuki). Rodzice spadkodawcy otrzymują zachowek tylko wówczas, gdy zmarły nie pozostawił po sobie zstępnych.

Komu nie należy się zachowek

Istnieją wyjątki, które mimo spełnienia ustawowych warunków dziedziczenia, nie upoważniają najbliższych do zachowku. Chodzi tu o sytuację, gdy spadkodawca dokonał wydziedziczenia swoich dzieci, małżonka lub rodziców. Prawo do zachowku traci również małżonek, jeżeli pozostawał on w separacji ze spadkodawcą lub przed jego śmiercią został złożony pozew rozwodowy. Do otrzymania zachowku nie są też uprawnione osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub odrzuciły spadek.

Wysokość należnego zachowku

Prawo precyzyjnie określa, do jakiej kwoty zachowku mają prawo spadkobiercy ustawowi (art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego). Osoby uprawnione mogą się ubiegać o 1/2 wartości udziału spadkowego, jaki przynależałby im w wyniku dziedziczenia ustawowego. Do nieco większej kwoty mają prawo osoby trwale niezdolne do pracy oraz małoletni. Wysokość kwoty zachowku w ich przypadku wynosi 2/3 wartości ich udziału spadkowego. W tym przypadku niezdolność do pracy jest orzekana na dzień otwarcia testamentu. W przypadku kobiet po 16 roku życia małoletniość zanika po zawarciu formalnego związku małżeńskiego i nie powraca nawet po rozwiązaniu tego związku.

Wystąpienie do sądu z wnioskiem o zachowek wymaga również spełnienia warunku okresu przewidzianego do momentu przedawnienia roszczeń. Następuje ono po upłynięciu 5 lat od dnia otwarcia testamentu. Istnieją jednak okoliczności, w których bieg przedawnienia może zostać przerwany (art. 123 kodeku cywilnego).

Warto również wspomnieć, do jakiego sądu spadkobierca powinien złożyć wniosek o roszczenie z tytułu zachowku. Zgodnie z art. 19 § 1 KPC o właściwej instancji decyduje wartość przedmiotu sporu, czyli kwota pieniędzy, o jaką ubiega się uprawniony. Zgodnie z art. 17 pkt 4 KPC jeśli wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 000 złotych, sprawę rozpatruje sąd okręgowy, natomiast przy niższych kwotach wniosek należy złożyć w sądzie rejonowym.